Foto Groenesteeg

 

Welkom bij de historische begraafplaats Groenesteeg te Leiden

Een van de vredigste plekjes in de Leidse binnenstad is de begraafplaats Groenesteeg. De begraafplaats is in 1813 gesticht op een van de bolwerken van Leiden. De Historische Begraafplaats Groenesteeg bevat 1149 graven waarin 4973 personen zijn begraven.

Zondag 14 april 14:00 uur: Lezing en korte rondleiding 
Cholera en academische gezondheidszorg in Leiden in de 19e-eeuw”

Gert van Dijk was tot zijn pensioen medisch specialist in het AZL en later het LUMC. Hij woont nu in de Meelfabriek met uitzicht op de begraafplaats Groenesteeg.

In het begin van de 19e-eeuw wist niemand hoe bv cholera tot een epidemie leidde. Sommige geleerden weten de schuld aan 'kwade dampen', en anderen zochten het in iets besmettelijks, zonder te weten wat. In die eeuw waren er maar liefst 6 cholera-pandemieën. De kans op cholerabesmetting neemt sterk toe bij slechte sanitaire omstandigheden en onveilig drinkwater. In de 19e-eeuw betekende dat dat vooral armen de ziekte kregen. Aangezien de sterfte aan cholera op kan lopen tot meer dan 50%, vielen er veel doden: in 1849 stierven meer dan 23.000 van de ongeveer drie miljoen Nederlanders aan cholera. Later in de eeuw stierven waarschijnlijk meerdere kinderen van Goeie Mie aan cholera.
De Leidse academische medische zorg liep in het begin van de 19e eeuw niet echt voorop in de wereld, maar later, in 1873, kwam er toch een nieuw academisch ziekenhuis, na langdurig touwtrekken en gekibbel over geld tussen stad, universiteit en regering. De nieuwe kennis over besmettelijke ziekten zoals cholera toen wel een rol bij, o.a. leidend tot de bouw van 'paviljoens': losstaande gebouwen die de kans op besmetting binnen het ziekenhuis moesten verkleinen. Het 'Academisch Ziekenhuis Leiden' werd gehuisvest in een nieuw gebouw, later het Museum voor Volkenkunde.

Op dinsdag 16 april van 09:30 - 12:30 en van 14:00 - 17:00 expeditie verborgen biodiversiteit op de begraafplaats.
Onder leiding van Menno Schilthuizen kun je de verborgen biodiversiteit van de begraafplaats leren kennen. Het onderzoek richt zich op de ongewervelde dieren (maar dan wel de hele kleintjes). Om mee te doen is aanmelden verplicht. Klik hier
hoe je je kunt aanmelden.

De historische begraafplaats Groensteeg wint de gouden Terebinth 2024!

Met veel genoegen kan ik u melden dat op zaterdag 24 februari de Gouden Terebinth is toegekend aan de begraafplaats Groenesteeg. Behalve de trofee is er een bedrag van 1.000 euro aan verbonden, dat aan funerair erfgoed moet worden besteed.

De voorzitter van de Stichting Terebinth Hans de Kluijver overhandigt onze voorzitter Lodewijk Kallenberg de trofee.

De Gouden Terebinth is een tweejaarlijkse landelijke onderscheiding, die wordt toegekend aan een organisatie die zich de afgelopen jaren het beste heeft onderscheiden op het gebied van funerair erfgoed. Het betreft het behoud, onderhoud en het onder de aandacht van een groot publiek brengen. De R.K. begraafplaats Zijlpoort heeft ons als kandidaat voorgedragen. Nadat wij in januari een uitgebreid rapport over onze werkzaamheden en activiteiten hadden ingediend, werden wij uit 15 kandidaten met twee andere begraafplaatsen genomineerd voor deze Gouden Terebinth. Tijdens de bijeenkomst hebben de drie genomineerden zich in Gorinchem voor zo'n 80 aanwezigen gepresenteerd, waarna de jury de historische begraafplaats Groenesteeg tot winnaar heeft verklaard. De gloedvolle presentatie van onze voorzitter Lodewijk Kallenberg heeft daar ongetwijfeld toe bijgedragen.

Het juryrapport vermeldt onder andere: 
De jury is onder de indruk van de brede inzet van vrijwilligers en andere betrokkenen en de veelzijdigheid van de activiteiten die worden aangeboden. De wijze waarop de winnaar het verhaal van het funerair erfgoed vertelt, draagt bij aan het levend houden van de plek - voor nu maar ook voor toekomstige generaties. Wie zijn de mensen die hier begraven liggen, hoe woonden en leefden zij? Funerair erfgoed maakt immers deel uit van wie wij zijn. Daardoor worden mensen en plekken met elkaar verbonden. De jury ziet de Gouden Terebinth ook als aanmoedigingsprijs om ook de komende jaren door te gaan met alle prachtige initiatieven. Maar ze vindt het ook een inspiratieplek voor al die andere, vaak historische en bijzondere begraafplaatsen die er in Nederland zijn. Ook op die plekken zijn er veel verhalen om te vertellen. Het zou een misvatting zijn om de geschiedenis van al die overleden mensen te vergeten en bijbehorende plekken van troost en stilte te minachten door ze bijvoorbeeld te herbestemmen voor bebouwing. Begraafplaatsen zijn een integraal onderdeel van wie wij zijn en wat onze gezamenlijke geschiedenis is. De jury heeft de indruk dat de winnaar geheel vanuit deze visie werkt. Ten slotte was de jury verrast door de wijze waarop de winnaar aandacht besteedt aan de natuurwaarden van de begraafplaats en de wijze waarop die ontsloten worden voor het brede publiek. Op basis van al het hiervoor genoemde heeft de jury besloten dat de Gouden Terebinth 2024 gaat naar Historische Begraafplaats Groenesteeg in Leiden. De tweede prijs wordt toegekend aan de Joodse begraafplaats Veenendaal en de derde prijs aan de Stichting Begraafplaatsen Oosterwolde & Fochteloo.

Wij zijn natuurlijk zeer verheugd met deze prachtige erkenning en beschouwen deze als een blijk van waardering voor al het werk dat onze vrijwilligers verrichten. Het is een stimulans om op deze wijze verder door te gaan. Wij gaan ons beraden over een mooie bestemming van het geldbedrag. Suggesties zijn welkom.

Namens het bestuur,
Hein van Woerden, secretaris

Luchtfoto februari 2024 van Edwin Haasbroek (klik op de foto voor een hogere resolutie)

Onze stichting nu ook actief op social media!
Onze stichting Historische Begraafplaats Groenesteeg heeft nu ook een Twitteraccount. Het Twitteradres is @Groenesteeg_HB. De activiteiten die wij organiseren komen hier voorbij en wij lezen graag uw reacties.

Grafboeken van de Historische begraafplaats Groenesteeg gedigitaliseerd!
De grafboeken van de Historische begraafplaats Groenesteeg liggen in het archief van Erfgoed Leiden en Omgeving (ELO). Alle graven hebben een eigen bladzijde met gegevens van de personen die het graf hebben gekocht en de personen die in des betreffende graf zijn bijgezet. Deze grafboeken zijn nu gedigitaliseerd, en te raadplegen op de website van het ELO. Om de grafboeken online te bekijken klikt u hier.

Digitale rondleiding
Het verzorgen van rondleidingen beschouwen wij als een essentiële activiteit van onze stichting. Daarom hebben wij een digitale rondleiding gemaakt. Dit PDF bestand kunt u hier downloaden: Rondleiding Begraafplaats Groenesteeg

Kijk voor de laatste stand van zaken betreffende de rondleidingen in de linkerkolom onder activiteiten.

Irawan Soejono Indonesisch verzetsstrijder
Podcast over Irawan Soejono
Historische Vereniging Oud Leiden heeft in samenwerking met Lodewijk Kallenberg, voorzitter van onze Stichting Historische Begraafplaats Groenesteeg, een podcast gemaakt over verzetsstrijder Irawan Soejono. Om de podcast te kunnen beluisteren klikt u hier.  

De oorlogsgravenstichting heeft ook een pagina gewijd aan Irawan Soejono
Klik hier om de pagina te open.

 

Geschiedenis van de begraafplaats
(Wilt u de volledige versie lezen van de geschiedenis van de begraafplaats, geschreven door Lodewijk Kallenberg, klik dan hier).

Begraven in Leiden tot 1813

In de Middeleeuwen ontwikkelde Leiden zich vanuit de Burcht tot een stad langs de Rijn. Kerken en kloosters werden gesticht, ieder met hun eigen kerkhof. Rijke burgers (‘rijke stinkerds’) konden het zich veroorloven in de kerken zelf begraven te worden. Na de pestepidemie van 1635 was er meer ruimte nodig voor het begraven en werden begraafplaatsen op enkele bolwerken ingericht. 
Dit bleef zo tijdens de Franse tijd (1795-1813), waarin steeds meer Franse wetgeving van kracht werd. Een van die wetten verbood in Nederland, met ingang van 1813, het begraven in kerken. Eind 1812 werd daarom in Leiden besloten om een begraafplaats te stichten op het Nieuwe Bolwerk, aan het einde van de Groenesteeg.

De periode 1813 - 1859

Begin 1813 werd het Nieuwe Bolwerk ingericht als begraafplaats. Op 9 maart van dat jaar was een tiental graven klaar en tien dagen later vond de eerste begrafenis plaats van de pas 10 maanden oude Hester Willemina van Dissel. In 1813 werden nog 10 andere personen begraven. Tegen het einde van 1813 was de Franse overheersing voorbij en kwam prins Willem Frederik van Oranje, de latere koning Willem I, aan de macht.

 Deze Willem besloot dat er weer in de kerken mocht worden begraven, waardoor het aantal begrafenissen op Groenesteeg drastisch daalde. Tussen 1814 en 1828 waren dat er slechts 31. Echter, krachtens een Koninklijk Besluit, mocht met ingang van 1 januari 1829 definitief niet meer in kerken begraven worden. 
Ook werd bepaald dat het beheer en de administratie, inclusief de inkomsten uit de begrafenisrechten, een zaak werd van de gemeenten. Omdat daardoor de Hervormde Kerk inkomsten zou mislopen, werd besloten dat deze gemiste inkomsten door de gemeente Leiden moesten worden gecompenseerd.
Stadsarchitect Salomon van der Paauw kreeg de opdracht om een ontwerp te maken voor zowel de begraafplaats als de woning van de doodgraver. Zijn ontwerp was gebaseerd op de Engelse landschapsstijl. De huidige situatie is in feite niet veel anders dan het ontwerp van Van der Paauw.  
Per 1 juli 1829 konden alleen nog graven worden gekocht, niet meer gehuurd. In 1838 werd door de gemeente Leiden een verzoek van de Hervormde Kerk ingewilligd om de administratie en het beheer van de begraafplaats weer te mogen voeren. De gemeente bleef wel de eigenaar van de begraafplaats.

Plattegrond Leiden 1827

Plattegrond van Salomon van der Paauw uit 1827 met daarop de begraafplaatsen op vijf bolwerken (Rhijnsburgerpoort, Marepoort, Heerenpoort, Zijlpoort en het Nieuwe Bolwerk bij de Groenesteeg).

In 1856 diende de Hervormde Kerk, vanwege een aanzienlijke terugloop aan kerkelijke inkomsten, een verzoek in bij B&W om de begraafplaats ook in eigendom te krijgen. Na ruim twee jaar besloot de Leidse gemeenteraad dit verzoek in te willigen en op 18 februari 1859 tekende B&W een overeenkomst, waardoor de begraafplaats Groenesteeg, inclusief de aula en de Laatste Brug, in eigendom werden overgedragen.
In de periode In 1813-1859 zijn er in totaal 2858 personen op Groenesteeg begraven, slechts 41 in de jaren 1813-1828, 775 in de volgende tien jaar (1829-1838) en 1042 in de daaropvolgende twintig jaar (1839-1859).

De periode 1860 - 1910

In 1860 werd toestemming gegeven om de begraafplaats uit te breiden met het stuk grond dat vanaf het bolwerk naar de hoek Zijlsingel/Nieuwe Rijn loopt. De hortulanus, de heer Heinrich Witte, maakte een ontwerp voor dit nieuwe deel van de begraafplaats. 
Tussen 1860 en 1864 werd begraven in een klein nieuw deel van vak D. Vanaf 1864 werden ook de rest van vak D en de nieuwe vakken C en G in gebruik genomen. In 1867 werd het toegestaan om staande zerken, zogenaamde stèles, te mogen plaatsen.
In 1879 werd, omdat steeds meer nabestaanden een monument op een graf wilden plaatsen, een voorstel aangenomen om daarvoor een jaarlijkse bijdrage van ƒ 1,- te heffen. Veld A1Tussen 1881 en 1885 zijn nog 30 extra graven aan de zijkanten aangelegd.
 Tussen 1890 en 1900 werd de begraafplaats verder uitgebreid met de vakken A1, H, J en K. In deze jaren was er ook sprake van overlast en het beschadigen van eigendommen. Om dit tegen te gaan werd de grafmaker Hendriksen benoemd tot (onbezoldigd) rijksveldwachter. 
In het eerste decennium van de twintigste eeuw raakte de begraafplaats vol. In 1908 kocht de Hervormde Gemeente het landgoed Rhijnhof om een nieuwe begraafplaats aan te leggen. In 1910 werd Rhijnhof geopend en werd besloten dat er op Groenesteeg geen nieuwe graven meer mochten worden gekocht; wel kon er begraven worden in reeds gekochte graven. In de periode In 1860-1910 zijn er in totaal 2401 personen op Groenesteeg begraven, gemiddeld één per week.

Het laatste vak A1 met keldergraven

De periode 1910 - 1982

Nadat Rhijnhof was gesticht kwam er een discussie op gang of de andere begraafplaatsen, waaronder Groenesteeg, niet gesloten moesten worden. Deze sluiting ging ten slotte niet door om daarmee te voorkomen dat er schadevergoedingen wegens verkorting van verkregen rechten aan belanghebbenden moest worden betaald. Toch werd dit onderwerp niet met rust gelaten. In 1927 was er sprake van een nieuwe verbindingsweg tussen de binnenstad en de Zijlsingel, dwars over de begraafplaats die daarvoor zou moeten wijken. Dit plan ging gelukkig niet door. 
In 1931 is het knekelveld aangelegd, waarnaartoe ook de stoffelijke resten van andere Leidse begraafplaatsen, die werden opgeheven, werden overgebracht. De begraafplaats Groenesteeg raakte in verval omdat grafmaker Hendriksen, die inmiddels ruim 70 jaar oud was, het werk niet meer aankon. Geld voor een opknapbeurt was er eigenlijk niet, maar in juni 1934 werd besloten om - op zo goedkoop mogelijk manier - de begraafplaats weer in orde te brengen en ook de woning van de grafmaker op te knappen en van elektriciteit te voorzien. In 1937 werd Hendriksen als grafmaker opgevolgd door Van Hooven.
De discussie over het sluiten van de begraafplaats in verband met een eventuele verbinding van de binnenstad naar de Zijlsingel laaide opnieuw op. In 1938 is zo’n brug er toch gekomen: de Weversbrug, echter niet over de begraafplaats maar direct naast de Meelfabriek.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog kon Rhijnhof soms niet worden gebruikt en werden overleden personen in het massagraf op Groenesteeg tijdelijk begraven. Deze werden later overgebracht naar Rhijnhof.
Het college van kerkvoogden besloot in 1969 om de begraafplaats op korte termijn te sluiten. Eind 1975 was het  zover dat de begraafplaats werd gesloten. In 1978 werden zowel de begraafplaats als de aula rijksmonument.
Ook speelde in 1978 een voorstel van de gemeente Leiden om het terrein aan de Groenesteeg te ruilen tegen een uitbreiding van Rhijnhof. De monumentale status verhinderde de realisatie van dit plan.
Op 13 januari 1982 werd de notariële akte opgemaakt van de verkoop van de begraafplaats Groenesteeg door het College van kerkvoogden van de Hervormde Gemeente aan de gemeente Leiden. De verkoopwaarde van de begraafplaats en de aula was ƒ 148.808,-. Tussen 1910 en de sluiting in 1975 zijn 709 personen begraven, ongeveer 11 per jaar. Vooral na de Tweede Wereldoorlog werd er nauwelijks meer begraven op Groenesteeg.

Begraafplaats Groenesteeg 1975

Sluiting van de begraafplaats (1975)

De periode 1983 tot heden

Na de sluiting van de begraafplaats werd het rustig en was het verval nauwelijks nog te keren. Het echtpaar Van Hooven bleef de aula bewonen. In 1988 overleed Nico, zijn vrouw Dora in 1990.  
Een aantal burgers, verontrust over de slechte toestand waarin de begraafplaats verkeerde, richtte op 30 maart 1989 een werkgroep op, die plannen maakte om de begraafplaats weer in oude luister te herstellen. Op 11 maart 1992 werd de werkgroep omgezet in de ‘Stichting tot instandhouding van de begraafplaats Groenesteeg Leiden’. De vernielingen gingen intussen onverminderd verder.
Eind 1992 nam de Leidse gemeenteraad het formele besluit tot het restaureren van de begraafplaats en de aula. . De gemeente liet het architectenbureau Braaksma & Roos uit Den Haag een restauratieplan opstellen. Ook het bureau Copijn, gespecialiseerd in het onderhoud van bomen, werd bij de plannen betrokken. De restauratie van de begraafplaats werd tussen 1993 en 1995 uitgevoerd door het aannemersbedrijf Den Hertog.

Aula vlak voor de restauratie (1993) 
Aula vlak voor de restauratie (1993)

In 2006 scheelde het weinig of de begraafplaats en de aula waren overgegaan naar de Stichting Hendrick de Keyser. Uiteindelijk ging de verkoop niet door omdat de gemeente dit monumentale erfgoed uit cultureel-historisch belang toch niet wilde kwijtraken. Desondanks bleef de aula wel op de lijst van te verkopen panden staan.

In 2013 bestond de begraafplaats 200 jaarHerbegrafenis’ Diederik van Leyden Gael, wat herdacht werd met een jubileumboek, een speurtocht voor schoolkinderen, een theatervoorstelling en de herbegrafenis van de ‘redder van Leiden’, Diederik van Leyden Gael. Deze laatste activiteit werd door 15.000 toeschouwers gadegeslagen. 

 

Na de grote restauratie in de jaren 1993-1995 was het in 2014 nood-
zakelijk opnieuw een restauratie uit te voeren. Naast de graven zijn ook de grafhekjes, de nummerpaaltjes en het groen meegenomen in de herstelwerkzaamheden. Het architectenbureau Braaksma & Roos werd gevraagd het restauratieplan op te stellen. De restauratie zelf is uitgevoerd door Steenhouwerij Maarssen uit Utrecht.

 

Actueel

Klik hier voor de laatste nieuwsbrief.

Plattegrond
Klik hier voor de plattegrond van de begraafplaats.

Adres
Groenesteeg 126
2312 SR Leiden

Bijzondere personen
Wilt u meer weten over de mensen die op de begraafplaats zijn begraven ga dan naar Nader belichte personen